In het Wintermanifest over de aanpak van de corona-crisis en de mogelijke lessen voor de toekomst staat ook een scherpe paragraaf over de rol van de media. Die zouden hun taak van ‘vierde macht’ in grote mate verwaarlozen en niet voldoende kritisch het corona-beleid doorlichten. De Ombudsvrouw van De Standaard vindt die kritiek onterecht. Toch is het precies vanwege die paragraaf dat ik met overtuiging het Wintermanifest mee ondertekend heb, als één van de twee journalisten die dat gedaan hebben. Journalisten zijn niet sterk in zelfkritiek.

Voor het veertiende academiejaar doceer ik aan KU Leuven een vak voor masterstudenten Politieke Wetenschappen waarbij ik hen meeneem in de hete keuken van de massamedia. We onderzoeken hoe media in tijden van conflict opereren. Elk jaar opnieuw waarschuw ik mijn studenten ervoor dat zij nooit meer ‘gewoon’ naar een televisiejournaal zullen kijken of ‘zomaar’ een krant lezen. Na mijn lessenreeks zullen zij zich telkens weer afvragen waarom een bepaald nieuws gebracht wordt, waarom een bepaalde invalshoek gekozen is (‘framing’) en vooral: wat het publiek niét te zien, horen en lezen krijgt over een ‘world event’. Mijn cursus is slechts deels gebaseerd op mijn 35 jaar journalistieke ervaring. Er bestaat ook degelijk wetenschappelijk onderzoek over deze materie. Dat bevestigt nu al meer dan een halve eeuw lang dat massamedia in tijden van conflict ‘de neiging hebben om de lijn volgen van de eigen autoriteiten’, voor zover die niet af te rekenen krijgen met een al te sterke oppositie. (In ons jargon noemen we dat het ‘Media Contest Paradigm’.)

Corona is oorlog

De volgzaamheid van de massamedia en de bijna kritiekloze verslaggeving over het overheidsbeleid in deze ‘oorlog’ tegen het coronavirus, verwondert mij dus helemaal niet. Toch moet je als (deeltijds) wetenschapper erg voorzichtig zijn met eigen waarnemingen die zelfs onbewust gekleurd kunnen zijn.

Helaas bestaat er tot nu toe weinig wetenschappelijk onderzoek naar de inhoudelijke aspecten van de corona-berichtgeving, op één uitzondering na: het onderzoek over de hoofdjournaals (19u) van VRT en VTM in de eerste tien maanden van 2020, dus tijdens de eerste golf en het begin van de tweede golf van de pandemie. Onderzoekers van de Universiteit Antwerpen bevestigen met koele cijfers wat ik als journalistiek en academisch waarnemer nu al bijna twee jaar lang vaststel: het corona-nieuws ging ten koste van alle andere grote maatschappelijke thema’s wat mogelijk ook de angst en de ongerustheid bij het publiek onnodig vergroot heeft; de politieke machthebbers (‘autoriteiten’) bepaalden het corona-nieuws; de berichtgeving gebeurde in grote mate vanuit een medische invalshoek met vooral medische experts; niet-medische experts, burgers en het middenveld kwamen amper aan het woord. Opmerkelijk is dat dit nieuwspatroon ook doorliep in periodes met een zeer lage besmettingsgraad en weinig hospitalisaties voor Covid-19 (juni-augustus 2020). Overigens waren er nauwelijks verschillen tussen het VRT-Journaal en het VTM-nieuws.

De onderzoekers concludeerden bijna een jaar geleden al dat het voor een democratie geen goede zaak is dat de diversiteit van het nieuws grotendeels verdwenen is, dat de regeringsstem zo dominant is, dat de corona-crisis bijna eenzijdig als een medische crisis in het nieuws komt en dat er veel minder aandacht gaat naar de schade die het virus én de corona-maatregelen aanrichten op andere maatschappelijke terreinen.

Niets wijst erop dat de aanpak van de twee grootste nieuwsuitzendingen van het Vlaamse land fundamenteel gewijzigd is in 2021. Uit onderzoek over andere grote crisissen (Golfoorlog 1990-1991, Rwanda 1994, Irak 2003) weten we dat de berichtgeving op televisie in grote mate overeenstemt met die in de grote kranten. Tot bewijs van het tegendeel durf ik ervan uitgaan dat de Vlaamse massamedia op een grotendeels gelijkaardige manier al bijna twee jaar lang verslag uitbrengen over de corona-crisis.

Hoe dan ook bevestigen deze onderzoeksresultaten de academische theorieën: in ‘oorlogstijden’ scharen massamedia van een bepaald land zich achter hun eigen autoriteiten, behalve als die autoriteiten zelf verdeeld raken. De media nemen niet langer zelf hun rol van ‘waakhond’ op, maar laten die afhangen van de oppositie tegen het overheidsbeleid. In deze ‘oorlog tegen het coronavirus’ had (heeft?) de politieke oppositie nauwelijks een afwijkende stem van de meerderheid, toch niet over de grondvesten van het beleid: van de lockdowns tot het stilleggen van bepaalde maatschappelijke sectoren (cultuur, vrije tijd, Horeca, …), de massavaccinatie als belangrijkste strijdmiddel en het gebruik van het Covid Safe Ticket. Pas de afgelopen weken nemen oppositiestemmen standpunten in die ingaan tegen enkele aspecten van dat regeringsbeleid, waarna … de massamedia daarover berichten. De politiek stuurt de media aan en niet omgekeerd.

Wintermanifest

Vanuit deze vaststellingen en ervaringen heb ik met overtuiging het Wintermanifest mee ondertekend, ook wat de rol van de media betreft. Het gaat daarbij niet om de aanpak door bepaalde journalisten. Dit is eerst en vooral een structurele kwestie. Toegegeven, de formulering in het Wintermanifest kon wat galanter: ‘Een deel van de vierde macht lijkt zich tegenwoordig teveel te gedragen als een (soms moraliserend) verlengstuk van de uitvoerende macht, een in sommige gevallen kritiekloze herkauwer van wat een beperkte groep wetenschappers te vertellen heeft, schijnbaar verlamd door angst en een misbegrepen plichtsbewustzijn.’ Maar de essentie klopt. Enkele voorbeelden maar. De discussie over een ‘omgekeerde lockdown’ als mogelijke alternatieve aanpak van de corona-pandemie is in de massamedia niet of nauwelijks gevoerd. De mogelijkheid om een corona-besmette patiënt te behandelen met bestaande geneesmiddelen en hoe dat (al dan niet) gebeurt elders in de wereld: nauwelijks terug te vinden in onze media. In de afgelopen twee jaar heb ik ook weinig of geen verslaggeving gezien over en vanuit landen met een (deels) andere aanpak dan de Belgische: Zweden, India, Japan, Afrikaanse landen waar niet of nauwelijks gevaccineerd wordt, … Maar ook over het beleid hier worden in de media vele sleutelvragen niet gesteld of niet beantwoord: waar en in welke omstandigheden is het risico op besmetting het grootst -cijfers incluis- en hoe speelt het beleid daarop in? Wat is het profiel van de gehospitaliseerde Covid-patiënt, ook op intensieve zorg, en wat doet het beleid met die kennis? Hoeveel patiënten belanden in het ziekenhuis voor andere redenen en blijken dan, dikwijls zonder symptomen, besmet te zijn en worden zij meegerekend bij de drempels in de corona-barometer? Waarom werd (wordt?) er bijna uitsluitend ingezet op vaccinatie en veel minder op het behandelen van een positief-geteste patiënt?

Tenslotte nog deze ietwat akelige vaststelling.

Enkele bronnen vertellen me dat de overheid achter de schermen aan de top van de grote massamedia duidelijke richtlijnen gegeven heeft over de gewenste corona-verslaggeving. Het argument zou zijn dat dit gebeurde ‘om te beletten dat er nog meer doden zouden vallen’. Als dit klopt, dan bevinden (bevonden?) we ons helemaal in een ‘oorlogssituatie’ waarbij de media inderdaad niet meer de opdracht vervullen van kritische waakhond zoals dat in een democratie hoort maar propaganda-instrumenten worden van de overheid. Precies daarom is grondig onderzoek naar de werking van de massamedia in deze crisis absoluut noodzakelijk, om die rol van ‘vierde macht’ alvast voor de toekomst veilig te stellen. Dat is wat het Wintermanifest voorstelt. Niet meer en zeker niet minder.